Nieuw project: Het Vergeten Lyceum

Een eigentijdse, educatieve website over een vergeten oorlogsschool in Rotterdam. 

Toen Joodse leerlingen na de zomervakantie van 1941 niet mochten terugkeren naar hun eigen openbare scholen, richtte de gemeente Rotterdam Joodse scholen voor hen op. Een van die scholen was het Joods Lyceum, gevestigd in Kralingen. Op deze school zaten 150 Joodse tieners uit Rotterdam en omstreken. Velen van hen zouden de oorlog niet overleven. 

Met het educatieve project Het Vergeten Lyceum wil Stichting Sanderling het Joods Lyceum uit de vergetelheid halen en de leerlingen van het Rotterdamse Joods Lyceum een naam en een gezicht geven. De stichting wil hun verhaal vertellen via een online museale presentatie die informatief, educatief, participatief en toegankelijk is. Daarnaast wil de stichting kennis over de Holocaust vergroten en de gevaren belichten van fake news en propaganda. 

De website zal Rotterdamse middelbare scholieren uitgebreide mogelijkheden bieden om zich te verdiepen in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor docenten komen op de website diverse lesbrieven en lesideeën om rondom herdenkingsdata aandacht te besteden aan het Joods Lyceum.

Het project begint zodra de financiering rond is, op zijn vroegst op 1 juli 2023. De ontwikkeling van de website, de content en het educatieve materiaal duurt twee jaar. Hierna blijft de website toegankelijk, inclusief het educatieve materiaal.

Aanleiding

In 1978 wijdde drs. Niek van der Blom, schoolhistoricus van het Rotterdamse Erasmiaans Gymnasium, in zijn Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans Gymnasium enkele woorden aan het Joods Lyceum^[1]. Daarbij sprak hij de hoop uit dat iemand na hem het Joods Lyceum nog eens goed zou onderzoeken. “Misschien is het weinig dat ik hier doorgeef aanleiding tot het vinden van meer.” Tot nu toe heeft niemand deze handschoen opgepakt. 

Terwijl Joodse lycea in diverse andere steden (Den Bosch, Den Haag, Amsterdam) een boek, website of plaquette hebben ter nagedachtenis, heeft het Rotterdamse Joods Lyceum niets. De omgekomen leerlingen van de school zijn nog nooit herdacht. De school is nog nooit onderzocht. Alleen H.J. Valk schreef iets over de school in het Rotterdams Jaarboekje van 1955^[2].

Het gebrek aan publicaties verbaast niet. Over het algemeen is er over Joods Rotterdam veel minder geschreven dan over Joods Amsterdam. Zozeer dat het Nationaal Holocaust Museum i.o. een oproep heeft gedaan voor historische objecten, documenten, foto’s en films over Joods Rotterdam en de Jodenvervolging in Rotterdam^[3]. Een mogelijke verklaring voor deze lacune is dat Rotterdam zich in 1945 meer dan andere steden moest richten op wederopbouw. Een andere, grimmigere verklaring is dat Rotterdammers na de oorlog weinig oog hadden voor de verdwenen en teruggekeerde Rotterdamse Joden. De eerste twintig, vijfentwintig jaar na de bevrijding ging het verhaal over de oorlog in Nederland hoofdzakelijk over nationale onderdrukking en verzet.^[4] In het jaaroverzicht van 1945 in het Rotterdams Jaarboekje zijn de Rotterdamse Joden zo goed als afwezig. Niets over hun verdwijning, niets over hun terugkeer. Zelfs de opgerichte gedenktekens direct na de oorlog waren in feite bedoeld voor de niet-Joodse burgerslachtoffers, zoals ex-politieke gevangenen, gefusilleerden en “hen, die het leven lieten als gevolg van Duitsche represailles of andere maatregelen.” ^[5]

Voor Anne Schram Ouweneel, directeur van Stichting Sanderling, ligt het onderzoek naar het Joods Lyceum in het verlengde van haar onderzoek naar de oorlogsslachtoffers van het Rotterdamse Erasmiaans Gymnasium. De meeste Joodse leerlingen en docenten die het Erasmiaans Gymnasium in 1940 en 1941 moesten verlaten, kwamen terecht op het Joods Lyceum. Daarmee is de oorlogsgeschiedenis van het Erasmiaans niet los te zien van die van het Joods Lyceum. Daarbij komt dat het Erasmiaans iets heeft recht te zetten. Historicus en oud-docent geschiedenis Leen Stout concludeerde in Het Boek 666 dat de Erasmiaanse gemeenschap zich tegenover haar Joodse leden te afstandelijk en te voorzichtig heeft gedragen^[6].

Motivatie

Uit een recente enquête van de internationale Joodse organisatie Claims Conference blijkt dat de kennis van jongeren over de Holocaust gering is. Bijna een kwart van de Nederlandse jongeren geboren tussen 1980 en 2012 denkt dat de Holocaust een mythe is (6 procent) of vindt dat het aantal Joden dat vermoord is ‘sterk overdreven’ wordt (17 procent).^[7] Politici reageerden geschrokken.^[8]

Om het tij te keren, adviseert Eddo Verdoner, de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding (NCAB), om lessen over de Holocaust te geven aan de hand van persoonlijke verhalen over mensen uit de regio van de school die de Holocaust hebben meegemaakt. “Bij voorkeur iemand van dezelfde leeftijd als de leerlingen. Daardoor wordt het voor hen eerder het verhaal over een persoon uit hun omgeving, die ook hun vriend of vriendin had kunnen zijn.”^[9]

Dit is precies de insteek van het project Het Vergeten Lyceum. De leerlingen van het Joods Lyceum Rotterdam waren onschuldige tieners. Ze zaten op het Libanon Lyceum, het Erasmiaans Gymnasium, en op scholen die inmiddels niet meer bestaan, zoals het Rotterdams Lyceum, het meisjeslyceum aan de Witte de Withstraat en de diverse H.B.S.’en. Deze tieners hadden een Joodse achtergrond, maar ze waren in de eerste plaats Nederlanders. Rotterdammers. Dordtenaren. Goudenaren.

Eerst mochten ze niet meer naar de bioscoop. Toen mochten ze niet meer naar het strand of naar het zwembad. Vervolgens moesten ze hun vertrouwde schoolomgeving verlaten. Twee weken later mochten Joodse tieners niet meer naar parken, bibliotheken, schouwburgen en sportinstellingen. In januari 1942 kregen ze een J in hun persoonsbewijs gestempeld. Vanaf mei 1942 moesten ze een gele davidsster op hun kleding dragen met het woord ‘Jood’. In juni mochten ze niet meer fietsen en reizen en gold voor Joden een avondklok. Een maand later begonnen de deportaties. 

Dit verhaal moet naar de leerlingen van nu. Niets brengt de oorlog zo dichtbij als de eigen stad en de eigen leeftijdsgroep. Het Vergeten Lyceum biedt leerlingen van nu via 150 persoonlijke verhalen van tieners van toen een ingang tot historische kennis over de Holocaust, en doet hen zo de waarde inzien van de democratische rechtstaat. Ten slotte vormt het verhaal van Het Vergeten Lyceum een waarschuwing. Wat begint met fake news, propaganda, gedwongen segregatie en uitsluiting, kan eindigen in deportatie en vernietiging. 

Doelstellingen

Doelstelling 1:      Het Joods Lyceum uit de vergetelheid halen en de leerlingen van het Joods Lyceum een naam, een gezicht en een verhaal geven

Hoger doel:            Vastleggen wat niet vergeten mag worden, leerlingen van toen en nu verbinden

Doelstelling 2:      Historische context bieden bij het Joods Lyceum, kennis over de Holocaust vergroten, de waarde doen inzien van rechtstaat en democratie en de gevaren belichten van fake news en propaganda 

Hoger doel:            Bewustwording kweken

Doelstelling 3:      Het bieden van uitgebreide participatiemogelijkheden aan middelbare scholieren, nabestaanden en verwanten, onderzoekers en geïnteresseerden

Hoger doel:            Participatie stimuleren

Bij de foto: Foto uit augustus 1940 van ‘de puin’ in Rotterdam, gezien vanaf de Oostzeedijk in noordelijke richting. In het schoolgebouw links zou in 1941 het Joods Lyceum worden gevestigd. Het puin was toen grotendeels geruimd. In de woorden van een oud-leerling: “Het gebouw lag midden in de kale, platbombardeerde vlakte van Rotterdam.”
Bron foto: Beeldbank Stadsarchief Rotterdam, 1989-2189.

^[1]      Blom, N. van der (1978). De gevallenen. In: N. van der Blom (red.), Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans Gymnasium, 1328-1978 (p.208). Backhuys.

^[2]      Valk, H.J. (1955). ‘De Rotterdamse Joden tijdens de bezetting’. In: Rotterdams Jaarboekje, reeks 6, jaargang 3, p.213.

^[3]    https://www.joodserfgoedrotterdam.nl/oproep-nationaal-holocaust-museum/

^[4]    Hogervorst, S. en P. van Ulzen (2015). Rotterdam en het bombardement. 75 jaar herinneren en vergeten. Boom, Amsterdam (p.159 e.v.)

^[5]    Dagelijksche kroniek 1945. In Rotterdamsch Jaarboekje (1946), reeks 5, jaargang 4, p. LXII.

^[6]    Stout, L.J. (1995). Kroniek van de eerste 10 jaar Wytemaweg. In Het Erasmiaans Gymnasium na 666 jaar (p.291, ad punt 9).

^[7]    ‘Enquête: kwart jongvolwassenen twijfelt aan Holocaust’. In Trouw, 25 januari 2023.
https://www.trouw.nl/binnenland/enquete-kwart-jongvolwassenen-twijfelt-aan-holocaust~b099b58f/

^[8]    ‘Haagse politici verbaasd en ‘boos’ over slechte cijfers kennis ‘jongeren’ over Sjoa’. Op JoNet.nl, 25 januari 2023.
https://jonet.nl/haagse-politici-verbaasd-en-boos-over-slechte-cijfers-kennis-jongeren-over-sjoa/

^[9]    ‘Hulp voor leraren bij Holocaustlessen om Jodenhaat tegen te gaan.’ Op Nu.nl, 17 februari 2023.
https://www.nu.nl/binnenland/6251617/hulp-voor-leraren-bij-holocaustlessen-om-jodenhaat-tegen-te-gaan.html