Nieuw project: Het Vergeten Lyceum

Een eigentijds, educatief online museum over een vergeten oorlogsschool in Rotterdam, het Joods Lyceum Rotterdam (1941-1943).

Toen Joodse leerlingen na de zomervakantie van 1941 niet mochten terugkeren naar hun eigen openbare scholen, richtte de gemeente Rotterdam Joodse scholen voor hen op. Een van die scholen was het Joods Lyceum. Op deze school zaten 150 Joodse tieners uit Rotterdam en omstreken. Velen van hen zouden de oorlog niet overleven. 

Het verhaal van het Joods Lyceum is ook nu nog actueel. Het laat zien wat de ultieme consequentie is van denken in ‘wij’ en ‘zij’. Wat begint met het uitsluiten van mensen – omdat ze een andere huidskleur hebben, een andere geaardheid, een ander geloof, een andere culturele achtergrond – kan eindigen met segregatie, isolatie, deportatie en vernietiging. 

Met het project Het Vergeten Lyceum wil Stichting Sanderling de waarde van rechtstaat en democratie benadrukken, de gevaren belichten van fake news en propaganda, meer waardering kweken voor diversiteit en leerlingen stimuleren om zich in te leven in anderen. Daarnaast wil de stichting de kennis over Jodenvervolging en Holocaust vergroten. Ten slotte wil de stichting het verhaal van het Joods Lyceum uit de vergetelheid halen, de leerlingen van het Rotterdamse Joods Lyceum een naam en een gezicht geven, en hun verhalen naar de leerlingen van nu brengen. 

Stichting Sanderling wil dit doen via een interactief, online museum. Een online tentoonstelling heeft als voordeel dat een groot publiek kan worden bereikt en dat de opzet goed aansluit bij de wijze waarop met name jongeren informatie en verdieping zoeken. De tentoonstelling is een soort digitaal magazine met afwisselende presentatievormen en interactieve kaarten en beelden. Leerlingen worden uitgedaagd om steeds nieuwe lagen te ontdekken, van klein naar groot. Van Het Vergeten Lyceum naar het Rotterdam van 1940-1945, van de vergeten Joodse leerlingen naar de Jodenvervolging in het algemeen. Zo wordt het Joods Lyceum in een ruimere context geplaatst.

Voor mentoren, docenten geschiedenis en docenten Nederlands komen op de website lesbrieven en lesideeën. 

Aanleiding

In 1978 wijdde drs. Niek van der Blom, schoolhistoricus van het Rotterdamse Erasmiaans Gymnasium, in zijn Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans Gymnasium enkele woorden aan het Joods Lyceum. Daarbij sprak hij de hoop uit dat iemand na hem het Joods Lyceum nog eens goed zou onderzoeken. “Misschien is het weinig dat ik hier doorgeef aanleiding tot het vinden van meer.” Tot nu toe heeft niemand deze handschoen opgepakt. Alleen H.J. Valk schreef iets over de school in het Rotterdams Jaarboekje van 1955.

Terwijl Joodse lycea in diverse andere steden (Den Bosch, Den Haag, Amsterdam) een boek, website of plaquette hebben ter nagedachtenis, heeft het Rotterdamse Joods Lyceum niets. De school is nog nooit goed onderzocht. De omgekomen leerlingen van de school zijn nog nooit herdacht. Zelfs hun namen waren tot voor kort niet bekend.

Maatschappelijke bijdrage

Rotterdam is met meer dan 170 verschillende nationaliteiten de meest multiculturele stad van Nederland. Iets meer dan de helft van de Rotterdammers heeft een migratieachtergrond. Samenleven met zo veel mensen van een diverse culturele achtergrond is gebaat bij (1) waardering voor culturele diversiteit, (2) intrinsiek respect voor democratie en rechtstaat, en (3) goed afgestelde detectoren voor misleiding: samenzweringsverhalen, complottheorieën, polarisatiestrategieën en fake news. Dit soort misleidende informatie kan leiden tot wij-zij-denken en dus tot polarisatie in de samenleving.

Het verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Rotterdam laat jongeren van nu zien wat de ultieme consequentie is van denken in ‘wij’ en ‘zij’. Wat begint met ‘othering’ – het distantiëren van de ander omdat de ander een andere huidskleur heeft, een andere geaardheid, een ander geloof of een andere culturele achtergrond – kan eindigen in uitsluiting, gedwongen segregatie, en zelfs deportatie en vernietiging. Dat is gebeurd in een recent verleden, in onze eigen stad, Rotterdam.

Ondanks de relatieve nabijheid, in geografisch en temporeel opzicht, van de oorlogsgeschiedenis van Rotterdam, blijkt dat bijna een kwart van de Nederlandse veertigminners twijfelt aan de Holocaust. Een klein deel van hen (6 procent) denkt dat de Holocaust een mythe is en 17 procent vindt dat het aantal Joden dat vermoord is ‘sterk overdreven’ wordt. Politici reageerden geschrokken.

Om het tij te keren, adviseert Eddo Verdoner, de Nationaal Coördinator Antisemitisme-bestrijding (NCAB), om lessen over de Holocaust te geven aan de hand van persoonlijke verhalen over mensen uit de regio van de school die de Holocaust hebben meegemaakt. “Bij voorkeur iemand van dezelfde leeftijd als de leerlingen. Daardoor wordt het voor hen eerder het verhaal over een persoon uit hun omgeving, die ook hun vriend of vriendin had kunnen zijn.”

Dit is precies de insteek van het project Het Vergeten Lyceum. De leerlingen van het Joods Lyceum Rotterdam waren Rotterdamse kinderen. Onschuldige tieners. Veel van hen hadden een migratieachtergrond: zijn waren achterkleinkinderen, kleinkinderen of kinderen van migranten of waren zelf met hun ouders uit Duitsland gevlucht. Ze zaten op reguliere Rotterdamse scholen, zoals het Libanon Lyceum, het Erasmiaans Gymnasium en scholen die nu niet meer bestaan, zoals het Rotterdams Lyceum en de diverse hbs’en. Deze tieners hadden een Joodse achtergrond, maar ze waren in de eerste plaats Rotterdammers. Niets brengt de oorlog zo dichtbij als de eigen stad en de eigen leeftijdsgroep. Het Vergeten Lyceum biedt leerlingen van nu via 150 persoonlijke levensverhalen van tieners van toen een ingang tot historische kennis over de Holocaust en Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog, en doet hen zo de waarde inzien van de democratische rechtstaat.

Doelstellingen

Doelstelling 1:      Het Joods Lyceum uit de vergetelheid halen en de leerlingen van het Joods Lyceum een naam, een gezicht en een verhaal geven

Hoger doel:            Vastleggen wat niet vergeten mag worden, leerlingen van toen en nu verbinden

Doelstelling 2:      Historische context bieden bij het Joods Lyceum, kennis over Jodenvervolging en Holocaust vergroten, de waarde doen inzien van rechtstaat, democratie en diversiteit, en de gevaren belichten van fake news en propaganda 

Hoger doel:            Bewustwording kweken

Doelstelling 3:      Het bieden van uitgebreide participatiemogelijkheden aan middelbare scholieren, en participatiemogelijkheden aan nabestaanden, verwanten, onderzoekers en geïnteresseerden

Hoger doel:            Participatie stimuleren

Bij de foto: Foto uit augustus 1940 van ‘de puin’ in Rotterdam, gezien vanaf de Oostzeedijk in noordelijke richting. In het schoolgebouw links zou in 1941 het Joods Lyceum worden gevestigd. Het puin was toen grotendeels geruimd. In de woorden van een oud-leerling: “Het gebouw lag midden in de kale, platbombardeerde vlakte van Rotterdam.”
Bron foto: Beeldbank Stadsarchief Rotterdam, 1989-2189.